مقدمه:

همه یادگیری‌ها نشانی از حافظه دارند. اگر ما تجربه‌هایمان را به کلی فراموش می‌کردیم، نمی‌توانستیم چیزی یاد بگیریم. چه در این صورت زندگی ما متشکل از تجربه‌های گذرا می‌شد که هیچ گونه پیوندی بین آنها وجود نداشت و حتی از عهده یک مکالمه ساده هم بر نمی‌آمدیم. برای ایجاد ارتباط با دیگران، شما باید اندیشه‌هایی را که می‌خواهید بیان کنید و همچنین مطلبی را که چند لحظه پیش شنیده‌اید، به یاد بیاورید. بدون یاری حافظه، شما حتی نمی‌توانید درباره خودتان اندیشه کنید زیرا همین مفهوم خود، مستلزم نوعی احساس پیوستگی است که تنها حافظه می‌تواند برای شما فراهم کند.

انواع حافظه:

«در یک تقسیم حافظه را می‌توان به دو بخش کوتاه مدت و بلند مدت تقسیم کرد که هر یک از این دو، سه مرحله را پشت سر می‌گذارند که عبارتند از: 1ـ رمز گردانی، 2ـ اندوزش، 3ـ بازیابی.

مشکل بسیاری از مردم در زمینه حافظه کوتاه مدت است؛ مثلاً بَر شماره‌ی تلفن را پس از شنیدن به قول معروف حفظ می‌کنند و ظرف چند دقیقه از یاد می‌برند. اما حافظه بلند مدت جالب‌تر است، چون اطلاعات موجود، در آن هرگز فراموش نمی‌شود. حتی افراد سالمند که ممکن است دچار اختلال حافظه کوتاه مدت باشند از نظر حافظه بلند مدت خود مشکلی ندارند.»[1] اما چه کنیم تا این که از این اطلاعات در حافظه بلند مدت بیشتر و بهتر استفاده کنیم، لذا در این نوشتار ما به شیوه‌های بهسازی و تقویت حافظه بلند مدت و چندین نکته دیگر می‌پردازیم:

شیوه‌های تقویت حافظه

1ـ بسط معنایی و رمز گردانی

اگر می‌خواهید چیزی را به یاد بیاورید معنای آن را بسط دهید. برای روشن شدن مطلب، فرض کنید مقاله‌ای را در روزنامه‌ای بخوانید که یک بیماری همه گیر در اهواز پیدا شده است که مقامات بهداشتی سعی دارند آن را مهار کنند. برای بسط معنایی این مقاله می‌توانید پیش خود سئوال‌هایی درباره علل و پیامدهای این بیماری همه گیر مطرح کنید؛ ناقل این بیماری یک آدم، یک حیوان، یا آب بوده است؟ آیا مسئولان برای مهار کردن این بیماری تا آنجا پیش خواهند رفت که از ورود افراد به این شهر خودداری کنند؟ این بیماری احتمالاً چه مدت به طول خواهد انجامید؟ این سئوالات که مربوط به علل و پیامدهای یک رویداد هستند از لحاظ بسط معنایی بسیار مؤثرند چون هر یک از این گونه سئوال‌ها پیوند معنی داری با رویداد برقرار می‌سازد.[2]

2ـ بافت و بازیابی

از آنجا که بافت، نشانه بازیافتی نیرومندی است، می‌توان با باز آفرینی بافتی که یادگیری در آن صورت گرفته حافظه را بهبود بخشید. اگر جلسات درس روانشناسی شما همیشه در اتاق معینی تشکیل بشود شما در این اتاق بهتر از هر جای دیگری مطالب آن درس را به یاد خواهید آورد چون بافت آن اتاق بهترین نشانه باز یافتی برای مطالب این درس محسوب می‌شود. لذا دانش آموزان و دانشجویان اگر در کلاس درس معمولی خود و زیر نظر معلمان خود امتحان شوند عملکرد بهتری نشان می‌دهند تا موقعی که در شرایط نا آشنا و در حضور افراد نا آشنا از آنها امتحان به عمل می‌آید.

3ـ سازمان دهی و بازیابی

می‌دانیم که سازمان دهی ظاهراً به این دلیل بازیابی را بهبود می‌بخشد که به کارایی پیگردی در حافظه می‌افزاید. این اصل کاربرد عملی فراوان دارد. به نظر می‌رسد که ما می‌توانیم اطلاعات بسیار زیادی را یاد اندوزی و بازیابی کنیم به شرط آن که این اطلاعات را سازمان داده باشیم.[3]

4ـ تمرین بازیابی

راه دیگری برای بهسازی بازیابی، تمرین بازیابی است، به این معنا که درباره مطلب مورد یادگیر و سئوال‌هایی از خود می‌کنید. فرض کنید برای مطالعه یک مطلب درسی دو ساعت وقت دارید و یک بار خواندن آن 30 دقیقه طول می‌کشد. به نظر می‌رسد چهار بار خواندن این مطالب کارآمدی کمتری داشته باشد تا آن که یک بار آن را همراه با پرس و جو از خود بخوانید. بعد می‌توانید بخش‌های معینی از آن را مجدداً بخوانید تا نکاتی را که بازیابی آنها در دور اول مطالعه مشکل بود، بهتر درک کنید؛ به علاوه، ضمن این کار می‌توانید معنای آن نکات را بسط دهید تا به خوبی با یکدیگر و با بقیه مطالب پیوند یابند.[4]

تذکر:

یکی از فنون به سازی حافظه که بر اصول فوق استوار است روش sqfr   است. در این روش برای مطالعه اول پیش خوانی و مطالعه اجمالی می‌کنیم (survey  ) و بعد با توجه به متن خوانده شده سئوالاتی درباره آن مطرح می‌کنیم (question  ) سپس متن را یک بار دیگر می‌خوانیم (read  ) و درباره آن تفکر می‌کنیم (reflect  ) و آن را از حفظ می‌خوانیم و خود گویی می‌کنیم (recite  ) و در آخر یک بار مطالب را مرور می‌کنیم[5]. (revew  )

چند نکته کلیدی:

1ـ به خون خود اکسیژن کافی بدهید

خون ما نیاز به اکسیژن دارد. برای تسهیل کار فکری و به ویژه برای این که حافظه‌ی ما کار خود را به خوبی انجام دهد، باید به خون خود اکسیژن کافی برسانیم. اما چگونه؟ در هر ساعت یک بار، پنجره اطاق خود را باز کنید و مدت یک یا دو دقیقه نفس عمیق بکشید. در اطاقی که در آن هوا، بر اثر دود سیگار و دم زدن و غیره کثیف شده است، مطالعه نکنید، از بخاری‌هایی که اکسیژن اطاق شما را می‌خورند احتراز کنید.[6]

2ـ خوابیدن به اندازه کافی

کم خوابی برای جریان طبیعی عمل مغز و در نتیجه برای حافظه زیانمند است پس از یک خواب خوب در شب، مغز و حافظه برای انجام کارهای فکری بهتر آمادگی خواهد داشت. بر حسب افراد، اشخاص بالغ، حداقل 7 الی 8 ساعت، دانشجویان 16 تا 22 ساله، 8 ساعت در شبانه روز باید بخوابند.[7]

3ـ به حافظه خود اعتماد کنید

هر چه به حافظه‌ی خود شک کنید کمتر به آن اطمینان پیدا می‌کنید هر چه کمتر به آن اطمینان کنید کمتر می‌خواهید آن را به کار ببرید. حافظه را هنگامی که به کار نبرید، خوب کار نمی‌کند. اما می‌توانید وضع را معکوس کنید. به حافظه اعتماد کنید، که در این صورت غالباً فرصت فعالیت پیدا خواهید کرد. حافظه قابل اصلاح است و اصلاح خواهد شد.[8]

4ـ دقت کنید

دقت و توجه هنگام یادگیری باعث می‌شود که آنچه یاد گرفته‌اید دیرتر فراموش کنید. ما به چیزهایی که علاقه مند هستیم و دقت می‌کنیم. خوب به یاد می‌سپاریم. برای مثال اگر شما از یک فروشگاه خرید کرده باشید و بعداً کسی از شما رنگ چشم صندوق‌دار فروشگاه را بپرسد ممکن است نتوانید جواب دهید زیرا شما به رگه چشمان او توجه و علاقه نداشتید. اما به احتمال زیاد رنگ چشم کودک تازه متولد شده‌ی خود را می‌دانید زیرا معمولاً والدین در ابتدای تولد به تمامی اعضای کودک خود توجه کرده به خاطر علاقه به آنها و ویژگی‌های آن را به خاطر می‌سپارند.[9]

5ـ تکرار

اگر زمانی را که برای یادگیری چیزی در اختیار دارید، به صورتی تقسیم کنید که بین دفعات یادگیری، فاصله بیشتری باشد، یادگیری زودتر صورت می‌گیرد، یادگیری چیزی در یک جلسه موجب می‌شود که زودتر فراموش شود.[10]

6ـ ارتباط و هم‌خوانی معقول

هر چه ارتباط بین موضوعات بیشتر باشد بهتر در حافظه ضبط می‌شوند «هر یک از رابطه‌ها به صورت قلابی در می‌آیند که موضوعی به آن آویزان است. کسی که دارای حافظه‌ای بسیار قوی است که روی تجربه‌های خود تفکر و تأمل می‌کند و تفکرات خود را به طور منظم به یکدیگر ارتباط می‌دهد.[11]

7ـ بهترین لحاظات برای یادگیری

حفظ خاطرات همان گونه که قبلاً گفته شد نیاز به شرایط فیزیولوژیکی مناسبی نظیر تغذیه خوب، جریان خون متعادل و رساندن اکسیژن به مقدار مناسب به خون و مغز دارد. ولی حتی اگر این شرایط نیز ایجاد شوند، هنگامی که مغز خسته و عصبی باشد، برای یادگیری در شرایط نامناسبی به سر می‌برد. به طور کلی از همان ساعات اول بیداری، مغز آماده بود. و انرژی ذهنی بیشتر از سایر اوقات دارد.[12]

حافظه در روایات اسلامی

در منابع دینی ما مباحث علمی کاربردی درباره تقویت حافظه و عوامل و اسباب فراموشی آمده است که به طور خلاصه به آنها اشاره می‌شود:

الف) خوراکی‌ها و تقویت حافظه

احادیث متعددی خوراکی‌هایی را توصیه کرده‌اند که در تقویت توان ذهن و حافظه مؤثرند. غذاهایی مثل سرکه، باقلا، چغندر، کدو، کرفس، کُندر، خوردن گوشت (در حد متعادل), خوردن مداوم مویز (21) عدد در حالت ناشتا، عسل, خوردن انار با پیه آن (چیزهایی که دانه‌ها روی آنها قرار می‌گیرد) خوردن حلوا و گوشت نزدیک گردن، عدس و... برای تقویت حافظه مفید است.[13]

ب) کارهایی که در تقویت حافظه مؤثرند

در منابع روایی ما به برخی اعمال و امور معنوی اشاره شده که آنها در تقویت حافظه اثر به سزایی دارند به عنوان مثال می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1. ذکر خداوند و به یاد و همراه معنویت بودن.

2. توکل واقعی، که اگر تلاش با توکل عجین شود اثر فوق العاده‌ای در بر دارد.

3. توسل به اهل بیت (ع) در هر حال.

4. با وضو بودن در هر حال، خصوصاً هنگام مطالعه

5. روغن مالیدن.

6. حجامت.

7. مسواک زدن.

8. قرائت قرآن شریف و مداومت در خواندن آیه الکرسی.

9. روزه گرفتن.

10. نوشتن. امام صادق (ع) می‌فرمایند: بنویسید زیرا جز با نوشتن حفظ نمی‌کنید.[14] «اُکتبوا، ‌فاِنََّکُم لاتحفظونَ حتی تَکتبوا» (می‌تواند هم اشاره به حفظ آثار و هم حفظ محتوا در ذهن باشد).

--------------------------------------------------------------------------------

[1] . نیاورانی، احمد رضا، تکنیک‌های تقویت حافظه انتشارات راهستان،چاپ سوم، 1375، ص19.

[2] . ریتال، اتکینسون... مترجمان: راضی، محمد تقی، زمینه روان شناسی، ج1، انتشارات رسد، تهران، ص440 ـ 431.

[3] . همان.

[4] . همان.

[5] . ر.ک: روش‌های یادگیری و مطالعه، نوشته دکتر علی اکبر سیف، نشر دوران تهران، چاپ اول، 1376، ص80.

[6] . قریب، عبدالکریم، 57 درس برای تقویت حافظه، نشر اختران، تهران، چاپ اول، 1380، ص30.

[7] . همان، ص29.

[8] . همان ، ص37.

[9] . جیمز ویفلند، ترجمه: زرین کبَد، شمس الدین، انتشارات مروارید، تهران، چاپ هفتم، 1373، ص158 ـ 157 و 159، اقتباس.

[10] . همان ، ص148.

[11] . همان ، ص129

[12] . پروفسور روبرت نوک، ترجمه: ساعد زمان، چگونه حافظه برتر داشته باشیم؟ انتشارات ققنوس، تهران، چاپ چهارم، 1371، ص196.

[13] . احادیث پزشکی، محمدی ری شهری، ترجمه دکتر حسین صابری، 1384، قم، دار الحدیث، فصل دوم. نیز ر.ک: به حاشیه مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، نشر فاطمه الزهراء، ص874 ـ 823.

[14] . همان.